Omgaan met de wereld

Dat de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) een van de belangrijkste denkers van de vorige eeuw is, blijkt al uit het feit dat hij volgens de Times Higher Education Guide de meest geciteerde auteur in de geesteswetenschappen ter wereld is. 

Foucault komt uit een familie van artsen. Hij wordt zelf geen arts, maar gaat zich als filosoof later wel intensief bezighouden met het werk van artsen, vooral van zenuwartsen. In zijn proefschrift Geschiedenis van de waanzin beschrijft hij hoe het begrip waanzin door de eeuwen heen steeds anders geïnterpreteerd wordt. Wat we in de loop van de geschiedenis als normaal en abnormaal beschouwen, zegt meer over de tijdgeest dan over voortschrijdend inzicht in krankzinnigheid.

Op dezelfde manier bestudeert hij het gevangeniswezen in zijn boek Discipline, toezicht en straf en seksualiteit in Geschiedenis van de seksualiteit. Foucault onderzoekt steeds de ontstaansgeschiedenis van de onderwerpen die hij kiest. Hoe is er door de eeuwen heen met deze onderwerpen omgegaan en hoe is het dus gekomen dat wij denken zoals wij denken over gekte, misdaad en seksualiteit? 

In de jaren tachtig richt Foucault zich op de zorg voor zichzelf. Hij onderzoekt vooral de manieren die aangeboden werden door de filosofische scholen uit de oudheid om jezelf te beheren. Hij geeft colleges over technieken om lusten, emoties en gedachten vorm te geven en is daarmee een van de grondleggers van de moderne levenskunst. 

Ton Derksen (1943) was voor zijn pensioen als hoogleraar wetenschapsfilosofie verbonden aan de Radboud Universiteit Nijmegen en de Universiteit van Tilburg. Hij schreef verschillende boeken over justitiële dwalingen. Vooral zijn boek Lucia de B. een gerechtelijke dwaling, trok de aandacht. Dit boek vertelt het verhaal van verpleegster Lucia de B. die vastzat voor een zevenvoudige moord op bejaarden in een verpleegtehuis. Bij één verdacht sterfgeval zou bewijs zijn dat Lucia de B. hiervoor verantwoordelijk was. Aangezien de andere zes sterfgevallen hierop leken, zouden dat ook moorden van De B. zijn geweest. Mede door dit boek, waarin hij het bewijs van de eerste ‘moord’ onderuit haalt en de aanhoudende strijd van zijn zus, verpleeghuisarts Metta de Noo voor deze zaak, werd Lucia de B. uiteindelijk onschuldig verklaard en vrijgelaten. 

Stine Jensen (1972) is waarschijnlijk samen met Bas Haring de bekendste publieksfilosoof van Nederland. Ze deed mee aan het televisieprogramma Wie is de mol? Vanwege haar boek over leugenaars, dacht iedereen dat zij de mol wel moest zijn. Maar dat was niet zo. Ze brak door toen de aap Bokito uitbrak en haar proefschrift, Waarom vrouwen van apen houden, opeens heel actueel bleek. Ze schreef vele andere boeken, zoals Het broekpak van Olivia Newton-John en Go East. Ze publiceerde ook verschillende kinderboeken. Voor Lieve Stine, weet jij het? kreeg ze de Zilveren Griffel. Ze heeft haar eigen televisieprogramma. Dus ik ben… en stond in 2018 en 2019 samen met niemand minder dan … Frank Meester in de Nederlandse theaters met hun programma Het opvoedcircus. Wij schreven samen aan de hand daarvan het boek De Opvoeders. Wat filosofie de schipperende ouder kan leren en het kinderboek Hoe voed ik mijn ouders op?

In waarschijnlijk zijn beroemdste boek de Belijdenissen beschrijft Augustinus van Hippo (354-430) zijn geestelijke zoektocht, die uitloopt op zijn bekering tot het christendom. Augustinus wordt geboren in de Noord-Afrikaanse stad Thegaste. In zijn geschriften bekent hij hoe hij als jongen in ‘zonde leefde.’ Zo beschrijft hij hoe hij geregeld zijn ouders – zijn moeder Monica is streng christelijk, zijn vader is een Romeinse centurion – met ‘talloze leugens’ om de tuin leidde. Ook kreeg hij op zijn zeventiende een relatie met een jong meisje. Hij leefde dertien jaar ongehuwd met haar samen en ze kregen een zoon. Daar bleef het niet bij. Zijn vriend Alypius werd een obsessie voor hem. Hij begaf zich in ‘een warboel van schandelijke liefdes,’ waarmee hij waarschijnlijk ook homoseksuele liefdes bedoelde.

Ondertussen wist hij zich wel als denker te ontwikkelen. Hij werd leraar in de retorica. Hij verdiepte zich in het werk van de grote filosofen uit de oudheid en hing verschillende religieuze sektes aan. Zoals het manicheïsme, een christelijke sekte, die meende dat goed en kwaad twee afzonderlijke krachten waren. Uiteindelijk bekeerde hij zich tot het christendom van zijn moeder. Daarmee veranderde zijn leven rigoureus: hij werd een streng gelovige, celibatair en ascetisch levende kerkbestuurder. In 391 werd hij tot priester gewijd. Zijn benoeming tot bisschop van Hippo volgde in 396. Naast zijn Belijdenissen schreef hij nog een enorm oeuvre bij elkaar, waarin hij probeerde het voorchristelijke klassieke denken in overeenstemming te brengen met de bijbelse boodschap. 

De Nederlandse schilder Han van Meegeren (1889 –1947) had een voorliefde voor het schilderen in de stijl van de Hollandse meesters uit de 17e eeuw. Zijn werk viel echter niet in de smaak bij de kunstcritici. Hij kreeg weinig kans om te exposeren.

Verbolgen over het gebrek aan erkenning trok hij zich terug in Frankrijk. Hij besloot zijn critici een hak te zetten. Hij maakte een schilderij in de stijl van de schilder Johannes Vermeer in de hoop dat zijn criticasters zouden denken dat het een echte Vermeer was. Vervolgens zou hij dan bekend maken dat hij de schilder was, zodat zij in hun hemd zouden staan. Via via liet hij zijn imitatie-Vermeer naar Nederland brengen. Zijn grootste criticaster, de toonaangevende kunstkenner Abraham Bredius, zag er direct een echte Vermeer in. Het werk werd voor veel geld aangekocht door Museum Boijmans van Beumingen. Toen Van Meegeren besefte dat zijn vervalsingen hem veel geld konden opleveren, besloot hij zich toch niet bekend te maken als de schilder van het werk. Hij ging nog meer schilderijen in de stijl van Vermeer maken, maar ook de schilders Frans Hals en Pieter de Hooch ging hij namaken.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verkocht van Meegeren ook verschillende werken aan Duitsers. Een van de Vermeer-vervalsingen belandde in de collectie van de rijksmaarschalk en opperbevelhebber van de Duitse luchtmacht Hermann Göring. Aan het eind van de oorlog verborgen veel Duitsers hun kunstschatten. Toen de geallieerden deze ontdekten, zat daar ook de nep-Vermeer bij.

Het spoor leidde naar Van Meegeren. Hij werd gearresteerd op verdenking van collaboratie. Hiervoor kon hij de doodstraf krijgen. Om het vege lijf te redden bekende hij dat het schilderij een vervalsing was. Op vervalsen stond maximaal twee jaar gevangenisstraf. Van Meegeren kreeg schilderspullen tot zijn beschikking en moest een Vermeer schilderen om te bewijzen dat hij dat werkelijk kon. Hij werd uiteindelijk veroordeeld tot een jaar gevangenisstraf, maar stierf nog voordat hij de gevangenis in ging aan een hartaanval.

Plato (427-347 c. Chr.) was de zoon van een aristocraat. Hij was sportman, dichter en velen dachten dat hij een grote toekomst had in de politiek. Maar toen hij op zijn twintigste Socrates hoorde spreken, koos hij voor de filosofie. De rest van zijn leven werkte hij hard aan zijn eigen filosofische theorie. In 387 voor Christus stichtte hij zijn eigen school, de academie. Je zou dit de voorloper van de universiteit kunnen noemen.

Hij schreef bovendien ontiegelijk veel filosofische werken in de vorm van dialogen waarin zijn leermeester Socrates altijd de hoofdrol zou blijven spelen. Hij koos niet voor niets voor de dialoogvorm, want hij was ervan overtuigd dat filosofie het beste kon worden geleerd in een gesprek, waarbij er sprake is van interactie, en niet door een geschreven tekst te lezen. De geschreven dialoog kwam dan nog het dichts bij een echt gesprek. Het schijnt dat hij daarom de kern van zijn leer niet in zijn teksten heeft verwerkt, maar dat je die alleen te weten kon komen als je naar zijn academie kwam.

Gayatri Spivak (1942) is filosoof, literatuurwetenschapper en activist. Ze schreef A Critique of Postcolonial Reason. Hierin kritiseert ze Europese filosofen als Immanuel Kant en Georg Wilhelm Friedrich Hegel, omdat zij ‘ondergeschikten’ (minderheden, zoals vrouwen, homoseksuelen, etnische groeperingen) uit hun geschriften weerden. Bovendien beschouwden deze filosofen niet-Europeanen niet als volwaardige menselijke subjecten.

Spivak kritiseert in haar artikel Can the Subaltern Speak? (Kan de ondergeschikte spreken?) ook mensen die namens minderheden proberen te spreken. We moeten volgens haar minderheden niet representeren, maar ervoor zorgen dat ze zelf aan het woord komen. Dat doet Spivak zelf ook, bijvoorbeeld door geregeld les te geven aan analfabetische kinderen op het Indiase platteland. Spivak is hoogleraar aan Columbia University in New York.

Ingrid Robeyns (1972) is hoogleraar Ethiek van de instituties aan de Universiteit Utrecht. Ze laat in haar boek Rijkdom zien waarom extreme rijkdom niet goed is. Extreem rijke mensen ondermijnen namelijk de democratie. Ze kunnen met hun geld macht uitoefenen, door politici financieel te steunen, maar ook door de publieke opinie te beïnvloeden. Daarbij komt dat rijken een veel grotere ecologische voetafdruk hebben. Ze vliegen veel, rijden meer auto, gebruiken grote hoeveelheden energie en schaffen meer producten aan. Het levert ook gewoon meer welzijn op als de rijkdom eerlijker is verdeeld. Vaak wordt gezegd dat rijke mensen hun geld toch zelf hebben verdiend en dat het daarom oneerlijk is om hun een gedeelte van dat geld weer af te nemen. Maar dat klopt niet, want het is niet helemaal hun eigen verdienste. Ze hebben volop kunnen profiteren van publieke voorzieningen om te komen waar ze zijn gekomen: het onderwijssysteem, het handelsklimaat, de infrastructuur, ga zo maar door. En dan blijkt ten slotte dat het voor de rijken zelf ook vaak nog niet eens leuk is om rijk te zijn. Extreem rijke mensen zouden minder gelukkig zijn. 

Peter Singer (1946) werd vooral bekend door zijn boek Pro mens, pro dier uit 1975, dat wordt gezien als het begin van de dierenrechtenbeweging. De aandacht voor de dieren past goed binnen het utilitarisme. Pijn en geluk zijn de basisprincipes van deze stroming. Het gaat om zo min mogelijk pijn en zo veel mogelijk geluk. Niet-menselijke dieren kunnen net als wij mensen pijn en geluk hebben en daarom moeten wij bij ons handelen ook rekening houden met niet-menselijke dieren.

Singer schreef niet alleen over dieren. Veel van zijn werken gaan over de bestrijding van armoede. Hij meent dat mensen die het zich kunnen veroorloven de morele plicht hebben een bijdrage te leveren aan de bestrijding van armoede. Extreme armoede is namelijk heel erg, terwijl je er weinig van merkt als je een klein percentage (afhankelijk van hoe hoog je inkomen is) van je inkomsten afstaat. Dat levert weinig pijn op voor één persoon (het afstaan van een klein deel van zijn of haar inkomen) en veel geluk voor een veel groter aantal mensen (niet meer in armoede leven).

Singer zelf geeft elk jaar 25 procent van zijn inkomen aan UNICEF en OXFAM. Hij komt uit Australië en is hoogleraar Bio-ethiek aan Princeton University.

Victor Hugo (1802-1885) was schrijver, dichter, essayist en ook staatsman. Hij wordt gezien als de belangrijkste schrijver van de Franse romantiek. Zijn bekendste werken zijn waarschijnlijk Notre-Dame de Paris (1831), beter bekend als De klokkenluider van de Notre-Dame, en Les Misérables (1862).

Filosoof en cultureel antropoloog Petran Kockelkoren (1949) weet in al zijn werken bruggen te slaan tussen uitersten, tussen Oost en West, geschiedenis en filosofie, techniek en kunst. Volgens Kockelkoren kunnen we niet zonder mythen. Ook in de moderne, door en door wetenschappelijke en technische wereld spelen mythen nog steeds een rol. Misschien zitten ze nu niet meer in de verhalen die we elkaar vertellen, maar veeleer in de apparaten waarmee we werken.

Maarten Meester (1966) is een Nederlandse filosoof en literatuurwetenschapper. Ooit woonde hij in een riant huis op het platteland, reed in een grote auto, vloog naar zijn vakantiebestemmingen en nuttigde copieuze maaltijden. Nu woont hij samen met zijn vrouw, schrijfster Sabine van den Berg, in een klein huis, reist alleen nog te voet, per fiets, of een enkele keer met de trein en eet geheel veganistisch. En hij is, naar eigen zeggen, nog nooit zo gelukkig geweest. In zijn recente boeken, artikelen en lezingen beschrijft hij hoe je ook zo’n fijn leven kunt leiden.

Eerder schreef hij boeken over nieuwe spiritualiteit, religie en filosofie, zoals Meesters in de filosofie, dat hij samen met mij schreef.

Greta Thunberg (2003) kreeg wereldwijde aandacht toen ze als vijftienjarige een maand lang in staking ging op de stoep van het Zweedse parlementsgebouw om aandacht te vragen voor het klimaat. Naar aanleiding van haar actie werd ze gevraagd om te praten op de klimaatconferentie van de Verenigde Naties in Katowice, Polen. De speech ging viral: een meisje van vijftien dat in vloeiend Engels wereldleiders aansprak op hun verantwoordelijkheid op klimaatgebied. Haar ster rees snel en ze had afspraken met vele wereldleiders. In 2019 werd ze door het tijdschrift Time uitgeroepen tot persoon van het jaar en zeilde ze naar Amerika om op de klimaattop van de Verenigde Naties in New York een toespraak te houden. Ook deze toespraak maakte wereldwijd grote indruk. Thunberg wist miljoenen jongeren over de hele wereld te motiveren te gaan staken voor het klimaat.

Wat tot de verbeelding spreekt, is haar onverschrokkenheid en haar grote kennis van zaken. Ze houdt alle wetenschappelijke literatuur op het gebied van het klimaat nauwgezet bij. Bovendien heeft ze uitgelezen ideeën over wat de beste tactiek is om deze strijd voor het klimaat te voeren. Dit maakt dat ze aan de ene kant een grote schare bewonderaars heeft, omdat ze hun hoop heeft gegeven dat er verandering mogelijk is, en aan de andere kant een leger criticasters. Vooral een aantal mannelijke wereldleiders, zoals Poetin en Trump, lijken het bedreigend te vinden dat een jong meisje hen de les leest.

Kijk hier de speech van Greta Thunberg op de klimaatconferentie in Katowice

Op zijn derde kon John Stuart Mill het Griekse alfabet opzeggen, op zijn achtste was hij bekend met het werk van Plato en toen hij twaalf was, begon hij aan de studie van de logica. John Stuart Mill (1806-1873) zou je dus wel een wonderkind kunnen noemen. Al kwam dat ook door de opvoeding van zijn vader James Mill, die samen met zijn vriend Jeremy Bentham de opvoeding op zich nam de jonge John Stuart. Bentham was de grondlegger van het utilitarisme, een belangrijke filosofische stroming.

Het utilitarisme heeft als belangrijkste principe dat je je bij elke handeling moet afvragen of die het grootste geluk voor het grootste aantal mensen oplevert. Stel je bent brandweerman en er staan twee huizen in de fik. In het ene huis zijn twintig mensen en in het andere tien, dan moet je eerst het huis met twintig mensen proberen te blussen.

De jonge Mill was voorbestemd om het utilitarisme na de dood van James Mill en Jeremy Bentham te blijven uitdragen.

Op zijn 24ste leerde John Stuart Mill Henriette Taylor kennen. Zij was al getrouwd, maar de twee ontwikkelden een hechte vriendschap. Toen Taylors man overleed, 21 jaar later, traden Taylor en Mill in het huwelijk. Helaas stierf ze al na zeven jaar.

Taylor was zelf ook een groot filosoof. In 1869 publiceerde Mill Subjection of Women, een verdediging van vrouwenrechten. Taylor zou het werk hebben geschreven, maar het kon niet onder haar naam worden gepubliceerd. Mill zelf was ook een groot voorstander van vrouwenrechten. Als lid van het parlement pleitte hij voor het vrouwenkiesrecht.

In Die Stufen des Organischen und der Mensch (1928), een van de hoofdwerken van de wijsgerige antropologie, beschrijft Helmuth Plessner de mens als een wezen dat gekarakteriseerd wordt door zijn excentrische positie. De mens valt niet samen met zijn lichaam, maar kijkt als het ware over zijn eigen schouder mee naar wat hij doet. Mensen zijn en hebben een lichaam, door Plessner aangeduid met het onderscheid tussen Leib sein en Körper haben. Deze tweespalt maakt dat de mens een vreemdeling is van zichzelf. Hij is niet thuis in de gegeven natuur, zoals het dier, maar moet zelf zijn leven en omgeving vormgeven. Op zoek naar een fundament stort de mens zich in de religie of in een ideologie als het communisme, maar ook die kunnen hem geen vaste grond verschaffen. Plessner heeft een essentiële bijdrage geleverd aan de wijsgerige antropologie en de sociologie. Toen Hilter aan de macht kwam, mocht Plessner als half-Jood geen les meer geven aan de universiteit van Keulen en ging hij in Groningen werken in het Sociologisch Instituut. Tijdens zijn ballingschap in Nederland schreef hij het boek Die verspätete Nation, een analyse van de vraag waarom Duitsland als ‘te laat ontstane natie’ vatbaar was voor het nationaalsocialisme.

Aristoteles (384-322 v. Chr.) leefde aan het einde van de hoogtijdagen van het oude Griekenland. Athene bracht het tot de belangrijkste stadstaat van Griekenland en ontwikkelde zich tot een democratie. In die tijd verrezen de belangrijkste bouwwerken op de Akropolis en bloeiden de Olympische Spelen. 

Aristoteles was op zijn zeventiende vanuit zijn geboorteplaats Chalcidicie naar Athene gekomen om daar te studeren aan de Academie van die andere grote filosoof uit de oudheid: Plato. Hij bleef er twintig jaar. In 343 voor Christus vroeg Filippos van Macedonië hem de opvoeding van zijn zoon Alexander, later bekend als Alexander de Grote, op zich te nemen. Toen die in 336 voor Christus de troon besteeg, keerde Aristoteles terug naar Chalcidicie. Na een jaar ging hij weer naar Athene en richtte daar zijn eigen school op.

Aristoteles was ongelooflijk veelzijdig. Hij hield zich bezig met wat nu natuurkunde, biologie, literatuurwetenschap, geneeskunde, wiskunde, logica, retorica, ethiek, metafysica, politicologie en economie genoemd wordt en op al die gebieden was hij een pionier. Zijn invloed kan nauwelijks overschat worden. 

Na de dood van Alexander de Grote in 323 voor Christus bracht de anti-Macedonische stemming Aristoteles ertoe Athene te verlaten. Op een landgoed te Chalcis dat aan zijn moeder had toebehoord, bracht hij zijn laatste levensjaar door. Zelf zei hij te zijn gevlucht ‘om de Atheners ervan te weerhouden tweemaal tegen de filosofie te zondigen’, waarmee hij verwees naar Socrates’ dood door de gifbeker. 

Peter Sloterdijk stelt de vraag hoe de mens zich moet verhouden tot de moderne wereld. Zijn bekendste werken zijn Kritiek van de cynische rede (1983), Woede en tijd (2007), Sferen (2009) en Je moet je leven veranderen (2011).

Verwacht geen systematisch opgebouwde filosofische boeken. Zijn werken zijn vaak opgebouwd uit aforismen, ze zijn fragmentarisch en literair. Dat maakt het niet gemakkelijker om ze te lezen. Bij een debat in de Rode Hoed in Amsterdam verweet oud-politicus Frits Bolkenstein Sloterdijk zelfs dat zijn werk ‘Pure fantasie’ was. Verder zei Bolkenstein hem: ‘U presenteert helemaal geen theorie, uw boek is een verzameling bon mots, anekdotes, verhalen!’

Helmuth Plessner (1892-1985) was een Duitse filosoof die naar Nederland vluchtte, toen Hitler aan de macht kwam.

Hij studeerde eerst medicijnen, daarna biologie en ging later pas filosofie studeren. Vanwege die interesse in het lichamelijke is Plessner waarschijnlijk een van de weinige filosofen die ook aandacht heeft voor het menselijk lichaam en het niet alleen maar over denken heeft. 

De mens valt volgens Plessner niet samen met zijn lichaam. Mensen zijn en hebben een lichaam – in Plessners woorden: ‘Leib sein und Körper haben’. Daardoor is de mens een vreemdeling voor zichzelf. Hij voelt zich niet thuis in de natuur, zoals het dier, en moet zelf zijn leven en omgeving vormgeven. 

De positie van het dier noemt Plessner centrisch, het valt samen met zichzelf, die van de mens excentrisch: wij vallen niet samen met onszelf en kijken als het ware over onze schouder met onszelf mee. Dat maakt dat we kunnen nadenken over ons eigen leven. We moeten er zin aan geven. Op zoek naar een fundament daarvoor richt de mens zich op religie of op een ideologie als het communisme, maar ook die zullen geen vaste grond bieden, aldus de filosoof.