Ga in een hokje zitten!
Wie wil er niet vrij zijn? Dat is zo’n vanzelfsprekende veronderstelling, dat je soms vergeet stil te staan bij het begrip vrijheid zelf.
Als we het op 4 en 5 mei over vrijheid hebben, dan betekent vrijheid het afwezig zijn van onderdrukking. Als er in de politiek over vrijheid wordt gesproken, dan gaat dat vaak over de vrije markt en dan betekent vrijheid de keuzevrijheid van de consument. Het is vanuit dat idee goed dat de mens vrij is om te kiezen wat hij wil. En bij vrijheid denk je waarschijnlijk ook aan creativiteit: aan buiten de gebaande wegen gaan en out of the box denken.
Jean-Paul Sartre en zijn geloof in radicale vrijheid
Vrijheid is in al deze betekenissen iets positiefs. Een van de denkers die veel over vrijheid heeft nagedacht is de Franse filosoof Jean-Paul Sartre (1905-1980). In zijn filosofie, het existentialisme, is de mens heel erg vrij. Je zou kunnen zeggen, radicaal vrij. Waarom is de mens zo radicaal vrij? Omdat hij afstand kan nemen van zichzelf en van zijn eigen positie, hij kan daarover nadenken en er een andere draai aangeven.
Sartre geeft daarbij het volgende voorbeeld. Een briefopener is ontworpen als briefopener en kan misschien wel voor iets anders gebruikt worden, als moordwapen bijvoorbeeld, maar hij kan niet besluiten om geen briefopener te zijn. Die briefopener heeft een essentie meegekregen. Een ontwerper heeft de briefopener bedacht en toen is hij zo gemaakt.
Bij de briefopener gaat zijn essentie dus aan zijn existentie vooraf. Hij is eerst bedacht (essentie) en toen gemaakt zodat hij werkelijk bestaat (existentie). Bij de mens is dat anders gegaan. Er is volgens Sartre geen God die de mens bedacht heeft en hem toen in de wereld heeft gezet. De mens kwam als een niets in de wereld en gaat zichzelf vervolgens vormgeven. Bij de mens gaat de existentie dus aan de essentie vooraf.
De mens is helemaal vrij om zichzelf zo vorm te geven als hij of zij wil.
Dat mag misschien heel fijn klinken, maar zo leuk is het eigenlijk niet. Door deze radicale vrijheid ben je zelf totaal verantwoordelijk voor je leven. Elke keuze is helemaal jouw keuze. Je hebt geen God of iets anders om op terug te vallen. En als jij dus mislukt bent in je leven, dan heb je dat aan jezelf te danken. Als je zegt, eigenlijk had ik graag dit of dat gedaan in mijn leven, maar ik kreeg de mogelijkheid niet, dan zou Sartre zeggen: dat is dan je eigen schuld.
Vrij zijn om je hele leven zelf te bepalen, betekent een heel grote verantwoordelijkheid. Als het niet lukt is het je eigen schuld.
En soms heb ik het idee dat het gedachtegoed van Sartre ons vandaag de dag nog steeds bepaalt. Het kiezen van de juiste studie of baan, is een belangrijke keuze, waar we voor de volle honderd procent achter moeten staan. Of het vinden van de juiste partner. Ook zoiets. Al die beslissingen leggen een grote druk op onze schouders. En dat geeft stress. Keuzestress.
En dan is er nog de vrije markt die het allemaal niet makkelijker maakt door voortdurend nieuwe keuzes aan te bieden. Welke telefoon moet je kopen, of welke spijkerbroek? Door reclames word je verleid om keuzes te maken die niet altijd de beste voor je zijn. En als gevolg daarvan voel je je dan soms weer mislukt, omdat je je hebt laten verleiden tot iets wat je eigenlijk niet wilde, maar je was niet in staat om jezelf te bedwingen. Dat voelt niet vrij.
Hoe kunnen we ervoor zorgen dat de vrijheid ons niet boven het hoofd groeit?
Ik moet wel eens aan Sartre denken vlak voordat ik ‘s avonds de deur uitga, bijvoorbeeld om naar de film te gaan. Dan breng ik namelijk Nous’che, onze teckel, naar haar bench. Voor de niet-hondenbezitters onder ons, een bench is een soort grote vogelkooi, met daarin een matrasje, speciaal gemaakt voor honden. Ik doe het deurtje open, en til het dekentje op (ze ligt graag onder een dekentje, het is een beetje een koukleum) en doe het deurtje weer dicht. Nous’che maakt wat gemoedelijke bromgeluidjes en gaat slapen.
Met Nous’che
Je zou misschien zeggen, is dat niet zielig om je hond zo op te sluiten, het klinkt een beetje als een gevangenis. Een hokje met tralies. Vindt zo’n hond het niet vervelend om daarin gestopt te worden? Maar dat is niet zo. Ze vindt het juist heel fijn in haar bench. Ze kruipt er vaak zelf in. Het is haar eigen overzichtelijke gebiedje waarin ze zich veilig en ontspannen voelt.
Ga eens in een hokje zitten
Misschien helpt dit beeld van Nous’che je om te beseffen dat wat minder vrijheid bevrijdend kan zijn. Minder tv-kijken, minder op je telefoon rommelen, al die dingen kunnen helpen om je even af te sluiten van alle mogelijkheden die er zijn. En dat geeft rust.
Frank Meester is buitengewoon afdelingshoofd van Buro Fludo.
Hij bedenkt manieren om met behulp van de filosofie
het leven iets minder ellendig te maken.
