Wat een populist kan leren van Thomas Hobbes
De Oud-Griekse term hupókrisis (ῠ̔πόκρῐσῐς) betekent het spelen van een rol. Hypocrieten waren klassieke acteurs in het Griekse theater. De hypocriet had dus helemaal geen slechte naam, maar was gewoon een acteur, iemand die zich voordeed als een ander.
Hypocrisie heeft nog steeds te maken met het dragen van een masker, maar dat keuren we nu – buiten het theater of carnaval – af als een vorm van bedrog. Politici wordt vaak hypocrisie verweten. Ze zeggen dit, maar ze doen dat.
Maar hoe erg is het dat politici hypocriet zijn? De Engelse filosoof Thomas Hobbes (1588-1679) had niet zo’n probleem met het dragen van een masker in de politiek. Volgens hem heeft de politiek namelijk veel overeenkomsten met het theater.
In zijn beroemdste boek Leviathan beschrijft Hobbes de zogenaamde natuurtoestand. Dat is een beginsituatie, waarin iedere vorm van politiek ontbreekt – er is staat, noch heerser–. Daarom is er in die natuurtoestand al snel een oorlog van allen tegen allen gaande. Als niemand erop toeziet wat wel en niet mag, is het makkelijker om voedsel te stelen of met geweld te bemachtigen dan het zelf te verbouwen. Het duurt nu eenmaal veel langer om zelf je worteltjes te verbouwen dan ze te stelen van iemand anders.
Die oorlog van allen tegen allen is uiteraard voor bijna iedereen een ramp. Daarom besluiten de mensen om met elkaar een sociaal contract op te stellen waarin ze afspreken dat een van hen de machthebber wordt. Deze persoon bepaalt voortaan wat goed en fout is met het oog op vrede.
De macht van de heerser is in Hobbes’ visie niet gebaseerd op iets wat buiten de politiek ligt, op god of wat dan ook. Zijn macht berust op een afspraak. Het is een soort spel, waarin iedereen een verschillende rol krijgt en zich aan de spelregels moet houden, zodat alles soepel loopt.
Leviathan
Het is nu duidelijk waarin het theater en de politiek op elkaar lijken. De machthebber is net als iedereen ook maar een mens, maar speelt een bijzondere rol: hij draagt het masker van de macht. Hij moet de rol spelen van een soort sterfelijke god. En dat is niet makkelijk. Hij moet zijn rol vol overtuigingskracht spelen, zodat zijn onderdanen in zijn macht kunnen geloven.
Maar niet alleen de heerser speelt een rol in dit politieke toneelspel, ook de anderen spelen een rol, namelijk die van onderdaan. En er zijn onder die onderdanen ook weer verschillende rollen: politieman, met een speciaal politiekostuum, of burgemeester, met een indrukwekkende ketting.
Hobbes had dus geen probleem met veel van de gedragingen die wij nu hypocriet zouden noemen. Je mag gerust een rol spelen en het één vinden terwijl je het ander doet. Sterker nog, dat moet je doen. Onderdanen en machthebbers moeten vanuit een gemeenschappelijk belang, de vrede, ieder hun eigen masker dragen dat vaak hun innerlijke motieven verbergt.
Toch zag Hobbes zichzelf als een tegenstander van hypocrisie. Welke vorm van hypocrisie wees hij dan af? Hij had een hekel aan mensen die net deden alsof ze buiten het politieke spel stonden en geen masker droegen. Zij spelen het spel namelijk op een leugenachtige manier. Ze doen alsof ze geen rol spelen.
En dit is nu precies de standaardtactiek van veel populisten. Ze zetten zich af tegen de gevestigde politieke elite, de ‘deep state,’ plaatsen zich buiten ‘het partijkartel,’ door nu eindelijk eens ‘te zeggen waar het op staat,’ of door de dingen ‘bij hun naam te noemen.’ Daarmee wekken ze de suggestie dat zij niet meedoen aan het politiek spel, maar daar kun je niet zomaar buiten gaan staan, of je zou uit de politiek moeten stappen. Dat is dan misschien wel een goed idee.
Frank Meester is buitengewoon afdelingshoofd van BURO FLUDO.
Hij bedenkt manieren om met behulp van de filosofie
het leven iets minder ellendig te maken.
