Afgelopen week keek ik de film Quo Vadis, Aida? van de Bosnische regisseur Jasmila Žbanić over de val van de moslimenclave Srebrenica. Een aangrijpende film, waarbij een scène me vooral bij de keel greep.
Er hebben zich duizenden mensen verzameld bij de kazerne van de Verenigde Naties die onder leiding staat van Dutchbatsoldaten. De opperbevelhebber van de Bosnisch-Servische troepen, Ratko Mladić, weet een overeenkomst te sluiten met de Nederlanders waarbij hij belooft de moslims naar een andere plek te brengen waar ze veilig zijn. De mannen en vrouwen worden gescheiden voordat ze worden afgevoerd. De vrouwen in bussen, de mannen in vrachtwagens. Zoals we nu allemaal weten, zullen ruim 8000 mannen vermoord worden.
Op het moment dat de vrouwen, velen met hoofddoeken om, de poort van het VN-complex uitlopen, roept een van de Dutchbatsoldaten, een jongen van nog geen twintig zo lijkt het: “It’s a man! It’s a man!” Servische soldaten rennen op een gesluierde persoon af, trekken de hoofddoek van zijn hoofd, en duwen hem hardhandig in de andere rij.
Zijn moeder gilt wanhopig, probeert hem vast te grijpen, wordt tegen de grond gesmeten. Op de achtergrond hoor je een andere Dutchbatter, een arts, luidkeels vloeken tegen de jonge soldaat en zie je hoe hij tegen de grond wordt geslagen.
Waarom greep het me zo aan? Waarschijnlijk omdat pijnlijk duidelijk wordt hoe slecht principes samengaan met de realiteit. De jonge soldaat doet in een reflex waarvan hij denkt dat het het beste is: de waarheid spreken. Hij gedraagt zich volledig volgens de ethiek van de achttiende-eeuwse Duitse filosoof Immanuel Kant, die meende dat je je altijd aan universele regels moet houden zoals: ‘gij zult niet liegen.’
Kant gaf zelf het voorbeeld van een onschuldig persoon die zich in je huis verstopt. Vervolgens klopt er iemand aan die hem wil vermoorden en die aan je vraagt of deze persoon zich in je huis bevindt. Volgens Kant moet je ook dan de waarheid spreken.
Je zou misschien zeggen dat je je normaal gesproken inderdaad aan die regel moet houden, maar dat je die in deze specifieke situatie wel even mag negeren. Maar Kant wil van de specifieke situatie weg. Als je namelijk met het specifieke rekening houdt, dan lukt het nooit om tot een handeling te komen. Er zitten zoveel facetten aan. Hoe onschuldig is deze persoon eigenlijk? Wat is onschuld? Zijn we niet allemaal een beetje schuldig? Enzovoorts.
Anders dan Kant zou de Chinese filosoof Confucius (551 – 479 v. Chr.) zeggen dat zo’n algemene regel volstrekt zinloos is. Je moet niet weg van het concrete om iets over ethiek te kunnen zeggen, maar je moet juist het concrete opzoeken. Je kunt zelfs niets over ethiek zeggen zolang je in algemene termen blijft spreken.
Als je iets wilt terugbrengen tot de kern verlies je namelijk de realiteit uit het oog. Juist die concrete situaties zetten je aan tot nadenken over wat ethisch gedrag is. En in het geval van de Dutchbatter zou je volgens Confucius vermoedelijk wel moeten liegen of in ieder geval niet uit jezelf de waarheid vertellen. Of liegen wel of niet gepast is, is volledig afhankelijk van de situatie.
De scène uit de film is dus niet alleen zo pijnlijk omdat je weet dat de man met hoofddoek het niet zal overleven, maar ook omdat je inziet dat de jonge Dutchbatter voortaan moet leven met het feit dat door zijn principiële reflex iemand vermoord is.
In een artikel in het AD komt een oud-Dutchbatmilitair aan het woord die de film gezien heeft. Ook hij haalt deze scène aan. Hij zegt: ‘We zien een Dutchbatter een als vrouw verklede moslimman verraden. Die wordt vervolgens door aanwezige Serviërs opgepakt en (dat wordt althans gesuggereerd) vermoord. ‘Onzin’, dacht ik. Het bleef aan me knagen, dus ben ik gaan rondbellen. Geen van mijn collega’s kenden dit verhaal. Toch bleek uiteindelijk uit een document van het Joegoslaviëtribunaal dat dit schijnbaar plaatsvond. Zijn naam was doorgestreept. Het zelfmoordpercentage onder de militairen was hoog, misschien leeft hij of zij niet meer.’
Frank Meester is buitengewoon afdelingshoofd van BURO FLUDO.
Hij bedenkt manieren om met behulp van de filosofie
het leven iets minder ellendig te maken.
Elke week versgetypte levenstips ontvangen?
Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief
Opvoedboeken
Samen met Stine Jensen schreef ik twee opvoedboeken. Één voor ouders: De opvoeders. wat de filosofie de schipperende ouder kan leren en één voor kinderen: Hoe voed ik mijn ouders op? Een boek vol tips waarmee kinderen hun onopgevoede ouders een beetje kunnen helpen. Je vindt de boeken op de leuke dingen-pagina.
