Omgaan met de wereld

In Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie introduceer ik het inconsequentialisme. Dat is een filosofie die er vanuit gaat dat het nooit lukt om een consequent verhaal over het leven te vertellen dat volledig is.

Eigenlijk zijn er al heel wat denkers geweest die deze gedachte op hun eigen manier hebben verwoord. Ik denk aan westerse filosofen als Albert Camus, Friedrich Nietzsche, maar ook aan de Afrikaanse filosoof Òrúnmìlà.

Ik ken hem vooral door het boek Socrates en Òrúnmìlà, van de in 2018 overleden Nigeriaanse filosoof Sophie Bósèdé Olúwolé. Ze geeft daarin een overzicht van het denken van Òrúnmìlà, die zij ziet als de Socrates van de Afrikaanse filosofie.

Er zijn inderdaad veel overeenkomsten tussen de twee mannen. Ze leefden ongeveer in dezelfde tijd. Ze hebben zelf niets opgeschreven, maar hun leer mondeling aan hun volgelingen doorgegeven. Ze zouden zelfs op elkaar lijken, ze worden beiden omschreven als klein en lelijk.

Ook in hun opvattingen zijn er overeenkomsten. Ze leggen beiden de nadruk op het niet-weten. Ze komen niet met een dichtgetimmerd systeem, maar proberen aan te zetten tot kritisch nadenken over de bestaande opvattingen.

Toch zou Socrates aan het begin komen te staan van een denktraditie, vooral door zijn leerling Plato, die uitgaat van essenties en eeuwige waarheden, terwijl Òrúnmìlà juist een traditie in gang heeft gezet die zoekt naar manieren om te leven zonder eeuwige waarheid. Vandaar dat hij zo goed in het inconsequentialisme past. Neem de volgende citaten:

‘Wijsheid is als een weg die verschillende richtingen opgaat. Daarom kan niemand de beschermer zijn van de absolute waarheid. Kinderen zijn net zo wijs als volwassenen.’ Of: ‘De Wijsheid van dit jaar zou best wel eens de dwaasheid van het komende jaar kunnen zijn. ‘ En dit is wel de allerinconsequentialistischte: ‘Als je de rede tot het uiterste oprekt, is dwaasheid onvermijdelijk.’ Òrúnmìlà ziet het niet alleen als een probleem van de mens, hij zegt: ‘Niet alleen mensen bezitten geen absolute kennis, God is hier ook niet wijs genoeg voor.’

Als je met de rede niet een consequent systeem kunt ontwikkelen dat zekerheid geeft over hoe de wereld in elkaar steekt, hoe kun je dan nog handelen? Waarop moet je je handelingen baseren? Dat is de vraag waar het inconsequentialisme mee worstelt. Een van de oplossingen is te vinden in het zogenaamde pragmatisme (zie ook mijn blog Waarom de dingen die ik zie ruik en hoor er (waarschijnlijk) echt zijn). Bij het pragmatisme gaat het er niet om of iets waar is, maar of het werkt.

Dat is ook precies de oplossing van Òrúnmìlà. Sophie Olúwolé verwoordt het zo: ‘Ondanks dat we streven naar meer kennis zal onze kennis over de dingen om ons heen altijd onvolledig en imperfect blijven. Ervaringskennis kan dan ook nooit de maat der dingen zijn. Toch kunnen we er voorzichtig op bouwen, omdat ervaringskennis een hoge mate van waarschijnlijkheid kent.’ We hebben alleen die ervaringskennis en daar zullen we het dus mee moeten doen, maar wel voorzichtig.

Vaak is Òrúnmìlà als een goddelijke figuur voorgesteld en is zijn leer als een religie gezien. Sophie Olúwolé laat zien dat hij juist als een filosoof gezien moet worden, wiens inzichten en uitspraken niet klakkeloos aangenomen moeten worden. Ze kunnen helpen om ons denken te ontwikkelen.

Meer weten over Òrúnmìlà lees: Sophie Bósèdé Olúwolé (2020) Socrates en Òrúnmìlà. Wat we van de Afrikaanse filosofie kunnen leren. Ten Have: Utrecht.

Op 14 september komt mijn boek Waarom we de wereld niet rond kunnen krijgen. Pleidooi voor inconsequentie uit. Om het boek te bestellen klik hier.

Aznavour, le regard de Charles, de blik van Charles Aznavour is een prachtige film die is samengesteld uit het materiaal dat de beroemde Franse zanger zelf heeft geschoten tijdens zijn leven. Vanaf het begin van zijn carrière heeft hij altijd gefilmd en zo zijn eigen leven vastgelegd.

Onder die beelden is een stem gezet die vanuit het perspectief van Aznavour over zijn leven vertelt. Soms hoor je een lied van Aznavour. Slechts af en toe zijn er beelden toegevoegd die hij niet zelf heeft geschoten, waardoor de kleine intrigerende man even in beeld komt.

Die stem eronder is zo nu en dan wat al te filosofisch, zoals bij de overpeinzingen over zien en gezien worden. Dat levert uitspraken op als je film donc je suis, ik film dus ik ben. Maar ik had geen zin om me daar aan te ergeren. Ik wilde me laten meeslepen door de nostalgische beelden en de melancholieke muziek van Aznavour.

Dat was niet moeilijk. Bijna al zijn liedjes gaan over de verloren tijd, zoals Yesterday when I was Young, of La Bohème. Tegelijkertijd zie je die verloren tijd aan je voorbij trekken door de beelden van Parijs, van de Côte d’Azur en van zijn vele reizen, naar Macao, Armenië, Rusland ga zo maar door. Die combinatie werkt perfect. De film is vaak in zwart-wit, of in groezelige kleuren. En juist die uit de hand gefilmde en niet altijd even scherpe beelden versterken het nostalgische sentiment.

Ze gaan over een tijd die er niet meer is. En dat is tragisch. Voor een deel was dat mijn eigen tijd. De jaren 70. De tijd dat ik samen met mijn ouders en mijn broers op vakantie ging in ons busje, en mijn vader, die leraar Frans is, chansons draaide, ook die van Aznavour natuurlijk. En door de film voelde ik de heimwee naar de jaren van mijn onbezorgde jeugd in een onbezorgde wereld.

Onwillekeurig moest ik denken aan de film Midnight in Paris van Woody Allen. De hoofdrolspeler is schrijver en helemaal weg van de jaren 20. Hij ontdekt dat hij naar die tijd kan reizen door om 12 uur ’s nachts in een oude auto te stappen die hem naar het Parijs van de jaren 20 brengt. Hij ontmoet daar alle grote kunstenaars, zoals Ernest Hemingway, Gertrude Stein, Luis Buñuel.

En hij wordt er verliefd. Elke avond gaat hij weer naar die tijd terug om zijn geliefde te ontmoeten. Hij zwerft met haar door Parijs. Plots komt er een koets voorrijden. Ze stappen in en worden samen naar het fin de siècle gebracht. Zij is in alle staten, dat is namelijk haar favoriete tijd. Voor haar zijn de jaren 20 maar gewoontjes. Ze wil blijven. Maar hij wil weer terug naar de jaren 20.

Aznavour, le regard de Charles, de blik van Charles Aznavour is een prachtige film die is samengesteld uit het materiaal dat de beroemde Franse zanger zelf heeft geschoten tijdens zijn leven. Vanaf het begin van zijn carrière heeft hij altijd gefilmd en zo zijn eigen leven vastgelegd.

Onder die beelden is een stem gezet die vanuit het perspectief van Aznavour over zijn leven vertelt. Soms hoor je een lied van Aznavour. Slechts af en toe zijn er beelden toegevoegd die hij niet zelf heeft geschoten, waardoor de kleine intrigerende man even in beeld komt.

Die stem eronder is zo nu en dan wat al te filosofisch, zoals bij de overpeinzingen over zien en gezien worden. Dat levert uitspraken op als je film donc je suis, ik film dus ik ben. Maar ik had geen zin om me daar aan te ergeren. Ik wilde me laten meeslepen door de nostalgische beelden en de melancholieke muziek van Aznavour.

Dat was niet moeilijk. Bijna al zijn liedjes gaan over de verloren tijd, zoals Yesterday when I was Young, of La Bohème. Tegelijkertijd zie je die verloren tijd aan je voorbij trekken door de beelden van Parijs, van de Côte d’Azur en van zijn vele reizen, naar Macao, Armenië, Rusland ga zo maar door. Die combinatie werkt perfect. De film is vaak in zwart-wit, of in groezelige kleuren. En juist die uit de hand gefilmde en niet altijd even scherpe beelden versterken het nostalgische sentiment.

Ze gaan over een tijd die er niet meer is. En dat is tragisch. Voor een deel was dat mijn eigen tijd. De jaren 70. De tijd dat ik samen met mijn ouders en mijn broers op vakantie ging in ons busje, en mijn vader, die leraar Frans is, chansons draaide, ook die van Aznavour natuurlijk. En door de film voelde ik de heimwee naar de jaren van mijn onbezorgde jeugd in een onbezorgde wereld.

Onwillekeurig moest ik denken aan de film Midnight in Paris van Woody Allen. De hoofdrolspeler is schrijver en helemaal weg van de jaren 20. Hij ontdekt dat hij naar die tijd kan reizen door om 12 uur ’s nachts in een oude auto te stappen die hem naar het Parijs van de jaren 20 brengt. Hij ontmoet daar alle grote kunstenaars, zoals Ernest Hemingway, Gertrude Stein, Luis Buñuel.

En hij wordt er verliefd. Elke avond gaat hij weer naar die tijd terug om zijn geliefde te ontmoeten. Hij zwerft met haar door Parijs. Plots komt er een koets voorrijden. Ze stappen in en worden samen naar het fin de siècle gebracht. Zij is in alle staten, dat is namelijk haar favoriete tijd. Voor haar zijn de jaren 20 maar gewoontjes. Ze wil blijven. Maar hij wil weer terug naar de jaren 20.

Ik zie de geranium in de tuin bewegen. Als ik ga kijken, zie ik dat er een heel jong vogeltje in hangt. Haar pootjes vastgeklemd aan een tak. Ik roep Valerie erbij. We schatten dat ze net een week oud is, haar oogjes zijn nog dicht. Er is even lichte paniek.

Bij het zien van zoveel hulpeloosheid moet ik onwillekeurig denken aan een uitspraak van de Franse schrijver Michel Houellebecq. Hij beweert dat er vaak discussies zijn over wat het goede is, maar dat dat eigenlijk heel duidelijk is. Het goede is zorgdragen voor een dier of een mens. Dat voelt iedereen wel aan. Hij heeft misschien gelijk. Maar wat is zorgdragen?

Als we het laten zitten krijgen de katten het te grazen. We zien geen nest in de boom of onder de dakrand. Valerie maakt een foto van het vogeltje en zet het op een Facebookgroep in de hoop antwoord te krijgen op de vraag wat we moeten doen.

De meeste mensen raden ons aan de vogel zo veel mogelijk met rust te laten. ‘Laat het aan de natuur over.’ ‘Zet het in een boom, zodat de ouders erbij kunnen.’ Een dier redden, doe je alleen voor jezelf, niet voor het dier, lezen we ook. 

Dus we zetten het beestje in een doosje in een boom. Inmiddels weten we dat het een gierzwaluw is. Er blijkt een verschil te zijn tussen een gierzwaluw en een boerenzwaluw, allebei zitten ze hier veel in Portugal.

Boerenzwaluwen maken nestbakjes in een hoek bovenaan een muur onder een dak. Maar een gierzwaluw maakt nesten onder dakpannen. Gierzwaluwen kunnen helemaal niet in een boom landen of opstijgen. Vanaf het dak kunnen ze wel wegvliegen. Dus we halen haar snel weer uit de boom.

Als Valerie later aan onze 96-jarige bovenbuurvrouw vertelt dat we een jong vogeltje hebben gevonden, zegt ze: ‘ja, ik ook’. Hij was op haar hoofd is gevallen. Ze had hem in de tuin gegooid. 

We vogelen uit waar het nest zit, inderdaad vlak boven het balkon van de bovenbuurvrouw, op een onmogelijke plek om haar terug te zetten. In de Facebookgroep raden velen ons aan om haar naar een vogelopvang te brengen. Maar die kunnen we hier niet zo snel vinden.

Een gierzwaluwjong blijkt tartaar en larven te moeten eten. Zoetwaterkreeftjes, die je kunt kopen als schildpaddenvoer, komen het dichts in de buurt van larven. We weken de kreeftjes, maken er balletjes van, samen met de tartaar en eigeel. De eerste keer doet ze haar bekje niet open. Na even oefenen snapt ze dat de pincet het nieuwe moederbekje is. Ze piept, we geven eten. Ze groeit goed. 

Na een paar dagen gaan haar ogen open. We lezen dat het een maand duurt voordat een gierzwaluw het nest verlaat. Maar binnen een week zullen we weer teruggaan naar Nederland.

Mensen maken techniek en techniek maakt mensen. Techniek is dus niet slechts een neutraal middel dat wij naar eigen goeddunken kunnen inzetten.

Een voorbeeld. De vertegenwoordigers van de wapenlobby in Amerika hoor je vaak zeggen: ‘Het pistool doodt geen mensen, mensen doden mensen.’ Een pistool kan zonder mens inderdaad niet doden. Toch klopt de redenering niet helemaal. Mensen die een pistool tot hun beschikking hebben, blijken namelijk eerder tot het doden van mensen over te gaan dan mensen die dat niet hebben. Het is de combinatie van mens en pistool die doodt.

Zo sturen ook de sociale media de manier waarop wij met anderen omgaan. Dat blijkt heel duidelijk uit een verhaal over Robinson Canó, een honkballer die eerst voor de New York Yankees speelde en later naar de Seattle Mariners ging. Dat werd hem door de Yankeesfans natuurlijk niet in dank afgenomen. Na een aantal jaar moet Canó met zijn nieuwe club tegen zijn oude club in New York spelen.

Niet lang voor de wedstrijd plaatst een medewerker van de The Tonight Show Starring Jimmy Fallon in een park in New York een grote kartonnen afbeelding van de speler en hij vraagt aan voorbijgangers om eens flink boe te roepen tegen deze kartonnen Robinson Canó. Veel mensen zijn bereid om de honkballer goed de waarheid te zeggen.

Maar de boeroepers weten niet dat de echte Robinson Canó achter zijn kartonnen afbeelding staat. Elke keer als ze helemaal los staan te gaan tegen de kartonnen pop, komt de echte Canó tevoorschijn. Alle boeroepers draaien als een blad aan een boom om, er verschijnt een lach op hun gezicht en ze zeggen dingen als: ‘Hé hallo, hoe gaat het?’ of ‘Dat meende ik niet’.

Je kunt het (heel erg grappige) filmpje hier terugkijken

Blijkbaar zijn wij veel liever voor anderen als we hen direct voor ons zien dan wanneer we hen op een schermpje ontmoeten of alleen maar over hen lezen. We kunnen ons dan beter inleven in de ander en denken na over hoe we overkomen. Net als bij het pistool is het de combinatie van de mens en een specifieke techniek die tot bepaald gedrag leidt.

In Techniek, kunst, kermis en theater laat de Nederlandse filosoof Petran Kockelkoren zien dat nieuwe technieken ons als het ware uit ons vertrouwde centrum trekken. We gaan de wereld erdoor op een andere manier bekijken. Zoals de man met een hamer in alles een spijker ziet om op te slaan, zo zien wij door sociale media ieder moment als een fotomoment. En zo verandert die techniek op een subtiele manier ons wereldbeeld.

En bij elke nieuwe techniek raken we daarom in de war. Onze oude vertrouwde wereld is een beetje verdwenen. Om dat duidelijk te maken citeert Kockelkoren de negentiende-eeuwse Franse schrijver Victor Hugo, die verhaalt over zijn ervaring met een nieuwe techniek uit zijn tijd, de trein:

Maar je kunt het ook nog praktischer aanpakken. Hou eens bij hoe vaak je op een dag de social media checkt. Als je vindt dat je dat veel te veel doet, spreek dan bijvoorbeeld met jezelf af dat je het maar drie keer per dag zal doen. En als dat niet lukt, kun je de techniek zelf gebruiken om je wat discipline op te leggen in de vorm van apps zoals Pomodore en Freedom. Die kunnen je helpen om met de verleidingen van de nieuwe media om te gaan.

Sinds een jaar of vijf verblijven Valerie en ik een paar maanden per jaar in Portugal. De broer van Valerie is er jaren geleden gaan wonen, en doordat we hem bezochten zijn we van dit land gaan houden. Inmiddels spreken we de taal mais ou menos (min of meer). Ook hebben we hier veel lieve mensen leren kennen.

Het afgelopen jaar ging het allemaal anders vanwege corona, maar sinds kort zijn we na lange tijd weer terug in Portugal. Al moeten we hier twee weken in quarantaine zitten omdat de cijfers in Nederland te hoog zijn, toch is het ontzettend fijn om hier te zijn. Alleen al omdat het prettig is om afstand te kunnen nemen en mijn leven in Nederland vanuit een ander perspectief te zien. En we hebben het geluk dat we ons werk vanuit Portugal kunnen doen.

Het enige ingewikkelde aan ons leven hier is de reis. De makkelijkste manier om in Portugal te komen is per vliegtuig. Dat is goedkoop en snel. Maar natuurlijk erg slecht voor het milieu en je doet mee aan een pervers systeem waarin vliegtuigmaatschappijen geen belasting over kerosine hoeven te betalen, waardoor de vliegtickets zo goedkoop kunnen zijn. Ik kocht wel altijd mijn CO2 schade af (een 21e-eeuwse variant op de aflaat). Maar besloot uiteindelijk om een busje te kopen.

Dat was ook gemakkelijk, omdat we er spullen in mee konden nemen. Zoals mijn contrabas. Want ik heb hier ook musici leren kennen en altijd als ik er ben regelen zij optredens. Maar toen ik de CO2 van de reis per auto wilde compenseren, merkte ik tot mijn verbazing dat ik meer moest betalen dan wanneer we het vliegtuig namen.

Ik sprak er over met een vriend die bij het Nederlands Lucht- en Ruimtevaartlaboratorium werkt. Hij vertelde me dat het reizen met een gemiddelde auto pas zuiniger is ten opzichte van een (modern) vliegtuig vanaf drie personen per auto. Toen heb ik dat busje maar weer weggedaan.

Ik besloot alleen nog maar met de trein te gaan. Daar had ik wel wat extra geld voor over. Maar omdat onze hond ook mee wil, bleek dat erg lastig. In Spanje mag dat namelijk alleen maar als je eerste klas reist en een privé couchette neemt. Dat werd wel een heel erg dure reis…

Tja, toch maar vliegen dan? Het wonderlijke is dat ik dat idee weer serieus in overweging nam na het lezen van een boek dat de verantwoordelijkheid voor de milieuproblematiek juist bij het individu legt. Ik heb het over De Meester-methode. De makkelijkste manier om te stoppen met milieuvervuilen van collega-filosoof en broer Maarten Meester.